Mustafa Armağan, bugünkü yazısında "Ezberi bırakın: Cumhuriyet nasıl ilan edilmişti?
Category
🗞
HaberlerDöküm
00:00Ezberi bırakın, Cumhuriyet nasıl ilan edilmişti? Önce 29 Ekim öncesindeki durumu özetleyelim.
00:11Türkiye Büyük Millet Meklisi Başkanı olan Mustafa Kemal, Gazi Meclisel Ozan'ı kabul ve
00:17Cumhuriyeti ilan ettiremeyeceğini anlayınca önce TBMM'yi feshettirdi, ardından kendisinin
00:22tayin ettiği adaylarla bir tek partili seçimi yaptırdı. Meclis yine de tam Mustafa Kemal'in
00:29istediği gibi olmamıştı. Yer yer direniyor ve muhalefete girişiyor, hatta 23 Nisan ruhuyla
00:36bakanları ve Meclis Başkan Yardımcıları'nı kendisi belirlemek istiyordu. Başkomutanlık
00:43kanunundan itibaren adım adım tek adam rejimine giden yeni Türkiye'de bu engellemelere müsaade
00:48edilemezdi. Cumhuriyet, sonradan kendisine yüklenen e-faziletler eden bağımsız olarak
00:55tamamen teknik bir meseleyi halletmek için ilan edilecekti. 1923 Ekim'inde 2. Meclis görevdeydi
01:02ama henüz 1924 Anayasası ortada olmadığı için hala Gazi Meclis refleksiyle kendi kafasına göre iş
01:09görüyor, ey ben buradayım ediyordu. Mustafa Kemal ise Lozan'ın izin verdiği devleti kurmaya
01:15ve inkılaplar dediği tepeden inme reformları yapmaya kararlı ve bunun önündeki engelleri
01:20muhafaza etmeye hazırdı. Sonuçta Meclis direnecek, Mustafa Kemal bütün şartları zorlayacak ve
01:27kazanacaktı. Saltanatın kaldırıldığı 1 Kasım, 1922'den Cumhuriyet'in ilan edildiği 29 Ekim
01:351923'e kadarki Fetret devrinde siyasi durum özetle buydu. Osmanlı Devleti ve Saltanat 1 Kasım,
01:421922'de Türkiye Büyük Millet Meklisi kararıyla tarihe karışmıştı. Buna mukabil Ankara'da devleti
01:50kurmayan bir Türkiye Büyük Millet Meklisi hükümeti vardı. Lozan görüşmeleri bu devletsiz
01:56meclisin delegelerince yürütülüyordu, dahası yeniden devlet olarak kabul edilebilmek için
02:00Avrupalılarla barış yapmaya ihtiyacımız vardı. 29 Ekim 1923'e kadarki meclisin bir özelliği,
02:08bakanlar kurulu üyeleri ile başbakanı da meclisin belirlemesiydi. Bakanlar mebuslar
02:14arasından teker teker seçiliyor ve meclise karşı sorumlu oluyorlardı. Başkanlık sistemine
02:21geçişimize kadar alışık olduğumuz Cumhurbaşkanı'nın başbakanı ataması, onun da bakanlar kurulunu
02:26teşkil edip Cumhurbaşkanı'nın onayına sunması, ardından meclisten güven oyu alması düzenine
02:31yabancıydı ilk iki meclis. Her ne kadar 1923 Ağustos'unda açılan 2. Türkiye Büyük Millet
02:38Meklisi üye yapısı bakımından gazi meclisten epey farklıydı ise de, prosedür bakımından aynı
02:43mesleğe tabiydi. İşte Cumhuriyet tam da bu prosedür krizi üzerine ilan edilecekti.
02:49Şimdi 28 Ekim akşamına giden yolun nasıl döşendiğine bakalım. Tek parti olan CHP'nin
02:57meclis grubu Meclis 2. Başkanlığı'na Gazi Mustafa Kemal'in rakibi Rauf, Orbay, Bey'i,
03:03İçişleri Bakanlığı'na da Sabit Bey'i seçmişti. M. Kemal yeni bakanları onaylamadı. Böylece
03:11meclis ile gazi karşı karşıya geldi. Bu arada Fethi Bey Başbakanlıktan istifa edince,
03:17bir hükümet krizi patlak verdi. Meclis grubu Başbakan olarak Ali Fuat, Cebesoy, Bey'i istemekte
03:25idi. M. Kemal'in gönlü İsmet Paşa'dan yanaydı. Fethi Bey CHP grubunu topladı. Krizi nasıl
03:35döneceklerini müzakere ettiler. Kemalettin Sami Paşa bir teklifte bulundu. Onun bunalımın
03:42halinin gaziye bırakılması teklifi kabul edildi. Gazi gruba geldi ve görevi kabul etti. Bir saat
03:51süre istedi ve anayasanın 7 maddesinde değişiklik yapılmasına karar verildi. 1921 Anayasasının
03:58E-Hakimiyet Kayıtsız Şartsız Milletindir-E-Hükmü yazılı bulunan 1. maddesine E-Türkiye Devleti'nin
04:04E-Hakimiyet şekli Cumhuriyeti Remaddesi eklendi. Anayasanın 10. maddesine ise Cumhurbaşkanı'nı
04:10meclisin seçeceği hükmü konuldu. Toplam 291 üyesi bulunan TBMM'de, 29 Ekim günü saat 18'de
04:19sadece 159 vekil hazırdı ve başkan haricinde kalan 158 üyenin oyuyla anayasa değişikliği
04:25gerçekleşti, 15 dakika sonra Mustafa Kemal 158 oyla Cumhurbaşkanlığına seçildi. Diğer 130 mebusun
04:33o gün memleketlerindeydi, Ankara'da olanların ise kapısına polis dikilip oturma katılmaları
04:38engellenmişti. Kriz halledilmiş, Bakanlar Kurulu'nu belirleme etkisi Cumhurbaşkanı'na ve onun
04:45tayin ettiği Başbakan'a verilmiş, TBMM'ye ise sadece güven oyu verme etkisi bırakılmıştı.
04:50Şevket Süreyya Aydemir bu değişikliğin mahiyetini şöyle dile getirir. Artık ne başvekili,
04:59ne de vekilleri meclis seçmeyecekti. Cumhurreisinin seçeceği bir başvekil,
05:04kendi kabine arkadaşlarını bulacak ve kabine listesi Cumhurreisine arz edildikten sonra meclise
05:10sunulacaktı. Öyle de oldu. Cumhuriyetin ilanının ertesi günü, meclis yeni kabine listesini öğrendi.
05:18Arkadaşlar! Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz e sözü tamamen bu bu prosedür krizi ile ilgilidir.
05:28Anayasa değişikliği Ali Fuat Paşa'nın hatıratında geçtiği gibi biri oldu bitti,
05:32ee emrivaki, hatta e-tertipe şeklinde kabul ettirilmişti. Meselenin esası budur.